كهكشان (1) :شیوه های انتقال آموزه هاي ديني به ذهن و جان كودكان

نويسنده : جواد نعيمي 

يكي از مسائل مهم تربيتي عنايت به شيوه هاي آموزش و يا به تعبيري چگونگي نهادينه كردن تعاليم و مفاهيم ديني در ذهن و دل و جان كودكان است. از اين روي در اين نوشتار به نكته هايي چند در اين زمينه اشاره مي كنيم و بحث و جست وجوي بيش تر و دقيق تر را به عهده مشتاقان اين عرصه وامي گذاريم...

در مباحث مربوط به تعليم و تربيت گفته مي شود پذيرفتني ترين تعريف تربيت، از "قوه" به "فعل" درآوردن استعدادها، قابليت ها و توانمندي هاي آدمي است. اين نكته مهم به ويژه براي تربيت كودكان، هنگامي اهميت بيش تري مي يابد كه به مسئله گرايش هاي فطري سالمي كه در نهاد كودكان نهفته است، توجه پيدا كنيم. بر اين اساس، چگونگي نگرش و احساس كودكان و نوجوانان نسبت به مسائل و پديده هاي گوناگون، پايه هاي نخستين رفتارها و شخصيت سازي آنان را پي مي ريزد. به همين سبب، عنايت به خوشايند بودن احساس بچه ها نسبت به مسايل، به ويژه آموزه هاي ديني بسيار حايز اهميت است. بنابراين اگر به طريقي احساس خوشايندي را در بچه ها پديد آوريم، زمينه هاي يادگيري رفتارهاي مطلوب و آموزه هاي ديني را در آن ها ايجاد كرده ايم. كانون خانواده به عنوان مركز و هسته اصلي جامعه در اين زمينه نقش مهمي برعهده دارد و از آن جا كه برترين، شايسته ترين و خوشايندترين يادگيري ها، يادگيري غيرمستقيم است كه بدون اعمال فشار و اجبار و با كمال رغبت انجام مي پذيرد، آموزش غيرمستقيم و يا ضمني با بهره گيري از الگوهاي رفتاري (از جمله پدر و مادر) كارآيي و تأثير عميقي پيدا مي كند. از همين روست كه در رفتار پاكان با كودكان به اين نكات ظريف، توجه فراوان شده. ماجراهاي سجده هاي طولاني پيامبر بزرگوار ما به خاطر اين كه امام حسن يا امام حسين عليهم السلام روي دوش يا پشت ايشان مي نشستند، نشان گر اين نكته اساسي است. اين رفتار فرستاده و خدا- كه درود همه پاكان بر آن بزرگوار باد- افزوده بر ضرورت رعايت حال و احترام به كودكان، مبين اين مسئله نيز هست كه به گونه اي بايد عمل كرد كه بچه ها نسبت به مسائل مذهبي و معنوي احساس لذت بيشتري پيدا كنند، احساسات آن ها در مسجد و به هنگام نماز- و به طور كلي همه فرايض و سنت هاي ديني- خدشه دار نشود و به قول معروف خاطره ناخوشايندي از مراسم مذهبي پيدا نكنند... نكته قابل توجه ديگر اين است كه گزينش و بهره گيري از تأثيرگذارترين قالب ها يعني قالب هنري (نظير نمايش، داستان و شعر) به فراموشي سپرده نشود؛ زيرا هنر تجلي دروني هاي انساني است و بر اين اساس كسي كه مي خواهد از چنين شيوه اي استفاده كند، خودش بايد متأثر از هنر باشد و به تعبير ديگر اعتقاد، ايمان قلبي و التزام عملي- به آن چه مي گويد يا مي نويسد- داشته باشد. زيرا سخن كز دل بر آيد لاجرم بر دل نشيند. اصولا آموزه هاي ديني زيبا و با شكوهند و انتقال آن ها نيز بايد باشكوه و زيبايي هر چه بيش تر صورت بگيرد. تأكيد بر استفاده از هنر، يعني زيباترين و برترين شيوه ارائه و انتقال مطالب به اين سبب است. از حضرت امام رضا عليه السلام سخن به اين مضمون در دست داريم كه خداوند بيامرزد كسي را كه امر ما را احيا كند، يعني تعاليم ما را انتشار دهد و به ديگران بياموزد. چون هرگاه مردم زيبايي ها و عمق كلام ما را دريابند، از آموزه هاي ما پيروي خواهند كرد. بنابراين، انتخاب قالب هنري و اعتقاد و اعتنا به مفاهيم ديني اصلي مهم و اساسي در ارائه اين گونه مطالب به ديگران، از جمله كودكان و نوجوانان به شمار مي رود. هم چنان كه عمل به دستورات ديني يكي ديگر از اركان اين مسئله است. در حقيقت كودكي كه تجلي عملي اعتقاد و باور ديني را در پدر، مادر، معلم و يا مربي خود ببيند، زمينه هاي پذيرش آن باور، در وجودش بيش تر از گفتار و يا سفارش آنان، فراهم مي شود. همچنين مسئله مخاطب شناسي بسيار در خور توجه است. هنگامي كه با كودكان سروكار داريم، به مصداق مثل معروف "چون سروكار تو با كودك فتاد- پس زبان كودكي بايد گشاد" بايستي به توانايي هاي ذهني و فكري يا درك و دريافت بچه ها، حتي آشنايي آن ها با گنجينه واژه ها توجه لازم را داشته باشيم و مطالب و مفاهيم را با عنايت به نيازها، تجربه ها و ويژگي هاي سنتي كودكان به آنان ارائه كنيم. به همين گونه بايد اعتماد كودكان و نوجوانان را به خودمان جلب كنيم تا گفتار و نوشتار ما را بهتر بپذيرند. البته مسايلي مثل زمان، مكان و زبان مناسب براي ارائه مطالب، توجه به ظرفيت فكري كودكان، اندازه و ميزان آموزش، نشاط انتقال دهنده و گيرنده مطالب نيز از عوامل دخيل به شمار مي آيند. مستند بودن مطالب ارائه شده يكي ديگر از نكته هاي مهم در اين زمينه است. كسي كه مي خواهد مفاهيم ديني را به ديگري به ويژه به كودك انتقال دهد، ابتدا بايد به درست و خالص بودن آن مطالب اطمينان داشته باشد تا آموزه هاي ديني به پيرايه هاي غيرديني آميخته نشود. بنابراين پژوهش و مطالعه در منابع موثق، معتبر و دست اول، از نيازهاي اوليه هر فردي براي تلاش در اين زمينه است. بديهي است كه هر چه به سرچشمه نزديك تر باشيم، به آب زلال تري دست مي يابيم. همچنين اطلاعات و داده هاي ما به كودكان و نوجوانان بايد به گونه اي دقيق، سنجيده و ظريف باشد و با توجه به ذهن كنجكاو و پرسش گر آنان تنظيم و تعريف شود. از سوي ديگر، در ارائه داستان ها، مطالب و محتواهاي ديني مبالغه و خيال پردازي هاي آن چناني جايگاه چنداني ندارد. نقش عنصر خيال در اين گونه موارد، گسترده نيست و درحد معقول و به گونه اي است كه وفاداري نسبت به متن و محتوا را خدشه دار نسازد. در واقع خصلت اصلي مفاهيم ديني، صحت و دقت آن هاست. تشويق، ترغيب و ايجاد انگيزه براي كودكان براي تمرين عملي عبادات و انجام آموزش هاي مذهبي، هم چون شركت در نماز جماعت يا مراسم ديني و جلسه هاي مذهبي، از نكته هاي مهم ديگري است كه بايد با دقت و ظرافت به آن پرداخت تا اعمال نيك و دستورات و تعاليم مذهبي ملكه ذهن و جان بچه ها شود و انجام آنها به طور مستمر براي آنان آسان و دوست داشتني گردد. به تداوم آموزش در سنين گوناگون و انديشيدن به راه هاي برتر و زيباتر برانگيختن كودكان به عمل به آموزه هاي ديني، به گونه اي هنرمندانه و برخوردار از جاذبه نيز بايد تأكيد كرد. اصل تدريجي بودن آموزش و انتقال مفاهيم نيز از جايگاه ويژه اي برخوردار است. بايد در موقعيت هاي زماني و مكاني مؤثر در انتقال محتوا و پيام هم دقت كرد. همچنان كه نبايد انتظار داشت در يك جلسه يا برنامه ذهن و فكر كودك را به انبوهي از مطالب گوناگون مشغول ساخت، زيرا در اين صورت قابليت جذب مطالب، به شدت كاهش مي يابد. سخن آخر آن كه بايد همواره به يادداشته باشيم كه براي كودكان مان غذاي فكري آماده كنيم، پيش از آن كه دشمنان دست به چنين اقدامي بزنند!