کهکشان (4): نقش تربيتي قصه‌هاي كودكان

                                نوشته‌ی ناديه صـالح ، ترجمه‌ی جـواد نعـيمي

                 
دوره كودكي، مرحله مهم وتأثيرگذاري در شكل دهي و تثبيت شخصيت انسان به شمار مي رود. همين دوران پراهميت است كه زيرساخت هاي تربيتي كودكان را شكل مي دهد. ذوق و روان و شيوه سلوك و رفتار آنان را مشخص مي سازد و به طور كلي شخصيت آن ها را صيقل بخشيده و متبلور مي كند. دانشمندان علوم تربيتي و روان شناسي، اين محدوده را عمدتا پنج سال اوليه زندگي كودكان مي دانند.
شايان يادآوري است كه نخستين حلقه از زنجيره ارتباطي كودك با واژگان از راه شنيدن شكل مي‌گيرد و در واقع خوب شنيدن يكي از مهارت هاي مهم براي ايجاد ارتباط با ديگران تلقي مي شود و همين ارتباط است كه شالوده موفقيت آميز بودن آموزش را استحكام مي بخشد.
براين اساس ضرورت دارد با كودكان به گونه اي كار شود كه چگونه شنيدن و گوش دادن دقيق را به‌خوبي فراگيرند....

در فاصله دو تا پنج سالگي واژگان كودك با شتاب شكل مي گيرد. بديهي است كه نبايد به اين امر اكتفا ورزيد، بلكه بايد به راه هاي آموزش مفيدتر و اهميت آن براي كودكان بيشتر انديشيد.
در اين دوره، كودكان علاوه بر يادگيري واژه ها، مي توانند به ارتباط متقابل، سخن گفتن و بازگويي آن چه شنيده اند، بپردازند. البته تأثير چنين رويكردي بعدها آشكار مي شود.
در اين هنگام بايد به كمك كودك شتافت تا بتواند انديشه ها و آراي خود را بيان كند، بخواند، به بازي كردن بپردازد، خوب بشنود و ببيند، كشف كند، به گزينش بپردازد و بنويسد.
چنين تنوعي سبب مي شود كودك قادر به گزينش برترين و رساترين واژه ها بشود.
انگيزش رويكرد تفكرآميز، به مدد واژه ها و مطالبي كه كودك مي آموزد، در اين مرحله، گوشه‌هايي از شخصيت وي را بنا مي نهد و استوار مي سازد.
چنين است كه نقش و اهميت موضوعاتي هم چون «قصه»، آشكار مي شود.
در واقع، قصه ها عاملي براي تكوين و تبلور شخصيت كودكان و وسعت بخشيدن به بينش فرهنگي آنان به شمار مي رود. قصه ها پنجره هايي را به دنياهاي دور و نزديك براي كودكان مي‌گشايند و از اين راه تجربه هاي آنان را فزوني مي بخشند.
واژه هاي گوناگون به كودكان مدد مي رسانند كه درون خويش را هويدا سازند. به بياني ديگر، واژگان وسيله اي براي انتشار انديشه ها در ميان بشر به شمار مي روند. براين اساس هر چه دايره واژگاني بچه ها گسترش يابد، توانايي انديشيدن، درك و دريافت و انتقال يافته ها و تجربه‌هاي خود را بيشتر پيدا مي كنند.
بنابراين كمك به رشد واژگان و گسترش انديشه كودكان، يكي از گام هاي اساسي و ضروري مربيان و پدران و مادران محسوب مي شود. هم چنان كه فقر واژگان مي تواند سدي در راه پيشرفت آنان تلقي شود.
اين است كه قصه را ثروت ادبي يگانه اي مي دانند كه از جايگاهي والا برخوردار است. اين حقيقتي است كه اختلافي درباره آن وجود ندارد. يعني همه نويسندگان و اديبان اذعان دارند كه فنون فصاحت و بلاغت و رشد دانش و فرهنگ كودكان وابسته به گنجينه واژگاني آنان است.
بچه ها براساس فطرت خويش به قصه علاقه دارند و همين، نخستين مرحله شكل گيري و به بار نشستن اهداف تربيتي در وجود آنان است. در حقيقت دانش و معرفت، زمينه كارآيي بسياري از اهداف تربيتي و آموزشي را در وجود كودكان پديد آورده و رشد مي دهد.
كودكان از همان آغاز به فهم قصه ها مي پردازند يعني به آن ها گوش مي دهند، حوادث قصه ها را درمي يابند، با شخصيت همذات پنداري و تعامل پيدا مي كنند ]و به نتيجه و پيام قصه ها مي‌رسند [ و بدين ترتيب، قصه ها شادماني حاصل از سرگرمي و آگاهي يابي را در وجود بچه ها شكل مي دهند و رويكرد آنان به قصه ها را افزايش مي بخشند.
به همين گونه، احساس و ادراك كودكان نسبت به مفاهيم و معاني و پيام قصه ها گسترش مي‌يابد. بدين سبب مي توان از اين روزن، مسايل ادبي و تربيتي را به ذهن و روان كودكان وارد كرد.
شكل و كيفيت قصه ها از عوامل تشكيل دهنده كنش ها و واكنش ها و عاطفه هاي بچه هايند. قصه ها، دامنه تخيل كودكان را گسترش داده، انديشه هاي آنان را پرورش مي دهد، فرهنگ واژگاني شان را غني مي سازد و دانش آنان را بارور مي سازند و به آنان تعادل رواني مي‌بخشند.
پس نبايد از اين نكته مهم غافل بمانيم كه قصه ها نقش ارزشمندي در تشخيص و درمان بيماري هاي رواني و سلامتي كودكان ايفا مي كنند.
خواندن يا شنيدن قصه هاي خوب و پرمحتوا، صفات والا را در وجود كودكان نهادينه مي سازد. به اين ترتيب بسياري از انديشه ها، دانش ها، ارزش ها و عملكردها از لابه لاي قصه ها به ذهن و جان كودكان نفوذ پيدا كرده و در دل و روان آنان ماندگار مي شوند.
پاره اي از اهداف تربيتي قصه ها را مي توان اين گونه برشمرد:
- خواندن قصه، ميان كودك و ادب، انس و الفت برقرار مي سازد.
- قصه ها مايه آرامش، انبساط، نشاط و دانش افزايي بچه ها مي شوند.
- قصه ها با آموزش غيرمستقيم، كاركرد و تأثيرگذاري ويژه اي در ميان بچه ها مي يابند.
- برآورده سازي رؤياها، رغبت ها و ظهور انفعالات كودكان از طريق قصه ها به خوبي امكان پذير مي شوند.
- قصه ها به بچه ها كمك مي كنند كه اساس و منطق گفت وگو و تعامل و احترام به آراي ديگران را بياموزند و بپذيرند.
- افزايش مهارت هاي شنيدن و گفتن، از ديگر كاركردهاي قصه ها به شمار مي روند.
- رشد عقلاني، درك مفاهيم و مسايل اجتماعي در كودكان را نيز قصه ها مي توانند عهده دار شوند.
- گسترش دامنه احساسات، آزادسازي گرفت و گيرهاي رواني و رشد و شكوفايي كودكان را مي‌توان از ديگر عوامل مهم و موثر و نقش آفرين قصه ها دانست.
- ايجاد علاقه به ميراث فرهنگي، واژگان زباني و رويكرد دايمي بچه ها به «كتاب خواني» نيز از ديگر آثار پرداختن به قصه تلقي مي شود.
در اين جا خوب است اشاراتي به شيوه هاي علاقه مندسازي كودكان به مطالعه هم داشته باشيم:
- بهره گيري از كتاب هايي كه داراي تصاوير زيبا و شوق انگيز ]متناسب با سن و سال كودك[ هستند، سبب انس و آشنايي بچه ها با كتاب شده و لذت بردن از مطالعه را در پي دارد.
- كودكان به شنيدن قصه ها و ديدن تصاوير آن ها عشق مي ورزند و به همين سبب خواندن قصه براي بچه ها پيش از خواب اهميت مي يابد.
- همراهي كودكان در بازديد از نمايشگاه ها و فروشگاه هاي كتاب و فراهم ساختن امكان گزينش كتاب به وسيله خود آنان [البته با راهنمايي بزرگ‌ترها] نيز بسيار مهم و ضروري است.
- ايجاد يك كتابخانه كوچك ويژه كودكان در خانه، به گونه اي كه دسترسي بچه ها به كتاب را تسهيل كند، به نهادينه شدن فرهنگ كتاب و كتاب خواني و پرورش فكري كودكان، بسيار مدد مي‌رساند.
- ضرورت ايجاد فرصت براي ورق زدن كتاب و كمك به پيدايش روحيه استقلال در گزينش و خواندن كتاب هاي خوب هم قابل ذكر است. اين كار، رابطه ميان آنان و كتاب ها را افزايش و ارتقا مي‌بخشد.
- هديه دادن كتاب در مناسب هاي گوناگوني مثل اعياد و مجالس خانوادگي به كودكان، از ديگر راه هاي تشويق و ترغيب آنان به مطالعه به شمار مي رود.
- سنت نيكوي كتاب خواني در ميان افراد خانواده، به صورت فردي يا جمعي- مثلا خواندن يك كتاب در هر هفته- مي تواند به ايجاد علاقه و عادت به مطالعه منجر شود.
- امانت گرفتن كتاب از كتابخانه ها هم مي تواند علاوه بر فرهنگ سازي براي مطالعه، كودك را با مسايل مهم ديگري هم چون نگهداري درست كتاب، امانتداري، عدم نقل مطالب بدون ذكر منبع و مأخذ، ديدار افراد اهل مطالعه در كتابخانه، وقت شناسي با تحويل به موقع كتاب و نيز بهره گيري از ساير خدمات و كاركردهاي كتابخانه ها آشنا سازد.
- كمك و ترغيب كودكان به استمرار امر كتاب خواني، هم چنين نهادينه سازي و گسترش فرهنگ كتاب و كتاب خواني هم نقش مهمي در اعتلاي فكري و فرهنگي جامعه ايفا مي كند.
- گفت وگو با دوستان و آشنايان در حضور كودكان درباره كتاب هاي تازه منتشر شده يا كتاب هايي كه به تازگي آن ها را خوانده ايم و نيز تبادل كتاب با يكديگر، از جمله كتاب هاي كودكان، مي تواند زمينه خوبي را براي رويكرد كودكان و نوجوانان به كتاب خواني فراهم آورد.
- پرهيز از بهره گيري از كتاب به عنوان وسيله اي براي پر كردن اوقات فراغت و يا مجبور كردن كودكان به مطالعه كار درستي نيست، بلكه بايد زمينه هاي روي آوري كودكان بر اساس ميل و رغبت به كتاب و مطالعه مورد توجه قرار گيرد.
بنابراين هرگاه بخواهيم كودكان را با مباني تربيتي پرورش داده و آداب و عادات و دانستني ها و رفتار درست و خوب را به آنان بياموزيم، بايد به درك و دريافت درستي از ادبيات كودكان برسيم و راه هاي وصول معاني و مفاهيم به سوي دل و روان آنان را بيابيم و ويژگي هاي همه جانبه تربيت را بازشناسيم.
درك اين حقيقت به ويژه از سوي مربيان و معلمان و پدران و مادران، آنان را در درياي دوستي با كتاب شناور مي سازد و نقش پشتيباني كننده كتاب از آداب و تربيت هاي ديني و اجتماعي را در منظر آنان جاودانه مي سازد. نبايد از ياد ببريم كه قصه ها در اين راستا نقشي اساسي، بديع، سازنده و ماندگار دارند.